یکی از برترین اختراعات و شاهکارهای انسان در طول تاریخ، ساخت آجر و چگونگی استفاده از آن برای ایجاد بناها و سازه ها می باشد. امروزه در سراسر دنیا، معماران به بررسی و به کارگیری یکی از قدیمی ترین و پایدارترین مصالح ساختمانی در جهان می پردازند: انواع آجرهای ساختمانی.
استفاده از انواع محصولات آجری در ساختمان سازی، نماسازی خارجی و داخلی بناها؛ به دلیل ماندگاری و مقاومت بالا، جایگاه ویژه ای در صنعت ساخت و ساز شهری پیدا کرده اند. ساختمان های ایجاد شده در معماری دوران تاریخی و معاصر، حاکی از انعطاف پذیری آجرها در دراز مدت می باشد. کاربرد انواع محصولات آجری در معماری و طراحی ساختمان ها، طی قرن ها، در جهت نیاز جامعه، همسو با فناوری ها و سبک های جدید ساختمانی تغییر یافته است. با مطالعه و بررسی بناهای آجری که در طی سال های متمادی به وجود آمده اند، می توان به انعطاف پذیری مصالح آجری در اقلیم های مختلف، هدف ساخته شدن آن بناها، چگونگی ماندگاری آن در طول سال ها و به وضعیت و میزان هنرمندی معمار آن سازه ها، پی برد.
همانطور که قبلا اشاره شد، آجر یک متریال مقاوم، زیبا و دارای قابلیت‌های منحصر به فردی در ساخت و ساز و تزئینات معماری می باشد. بناهای آجری در معماری ایرانی، تمام دنیا را تحت تأثیر سبک های خاص و بی نظیر خود قرار داده است، تا جایی‌که سر ادوین لوتینز در این باره گفته است:
از آجرکاری ایرانی سخن نگویید؛ بلکه از جادوی آجری ایران صحبت کنید.
تاریخ آجرکاری در جهان، دوره های مختلفی را گذرانده است. ولی این تحولات تاریخی در کشورهای مختلف یکسان نبوده و در هر کشوری، با شرایط زمانی و مکانی آن منطقه، تغییرات گوناگونی را مشاهده کرده است. استفاده از آجر در صنعت ساختمان سازی، از آسیای غربی آغاز شد، و به سوی غرب مصر، روم، شرق هندوستان و چین پیش روی کرد؛ و در قرن چهارم نیز، استفاده از آجر در اروپا به صورت چشمگیری رواج یافت. سبک ها و روش های چیدمان آجرها بسیار متنوع و گسترده است. آجرها به دلیل شکل هندسی و تنوع در سایز، می‌توانند هزاران سبک و مدل را ایجاد کنند. همچنین آجر، در ترکیب با سایر مصالح ساختمانی، از جمله گچ و کاشی در طول تاریخ به کار رفته است و نقش های جدید و متنوعی بر جای گذاشته است. با مرور زمان و در دوران مختلف، به تدریج آجرها از لحاظ ساختار، شکل و اندازه تغییر کرده و استفاده از آجر در طول دوره های معماری، به عنوان اصلی ترین مصالح ساختمانی به صورت چشمگیری توسعه یافته است. از آن جایی که انواع آجرها از دیرباز تا به امروز با انواع شرایط اقلیمی در جهان سازگار بوده است، محصولات آجری به عنوان کاربردی ترین و بهترین متریال در معماری جهانی شناخته شده است.
نزدیک به چهار هزار سال پیش، آجر از نظر فنی و تکنیکی با تمام اقلیم های جهانی سازگار و پایدار بوده است؛ آجر مانند یک گنج است و امروزه معماران جهانی نگاه نویی به آن دارند.
بر اساس تخمین های انجام شده، حدود 65% از مصالح آجری، در ساخت و ساز ساختمان ها و خانه ها به کار گرفته شده است و 35% برای ساخت و ساز بناهای تجاری صنعتی و سازمانی استفاده می شود؛ و با توجه به تغییرات سبک های معماری در سال های اخیر، استفاده از آجرنماها در دکوراسیون های داخلی، سقف و کف ساختمان ها و منازل، توسعه چشمگیری داشته است.
دوره‌های تاریخی آجرکاری در ایران
با توجه به اسناد و مدارک موجود در پیدایش و کاربرد آجر در ایران، هنر آجرکاری به هزار سال پیش بر می گردد. ایرانیان باستان از دیرباز با آجر آشنایی داشته و از آن در قسمت های مختلف بناها، از جمله در اسکلت، قوس‌ها، پوشش سقف ها، نما سازی و کف سازی استفاده می‌کردند.
به طور کلی صنعت هنر آجرکاری در معماری پیش از دوران هخامنشیان تکامل یافت. در دوره هخامنشی پخت آجرهای لعاب دار، نقش دار و برجسته بسیار رونق یافته بود. بنای زیگورات چغازنبیل در شوش، طاق کسری در تیسفون، طاق های بزرگ قصر فیروزآباد در فارس و بناهای معلق بابل در عراق، از هنر اجرکاری در معماری قبل از دوره اسلامی می باشند.
آجرکاری در دوران های مختلف تاریخی پس از اسلام، به پنج دوره تقسیم شده است:
- دوران اول: سامانی، غزنوی، ال زیار و آل بویه
- دوران دوم: سلجوقیان و خوارزمشاهیان
- دوران سوم: ایلخانیان، تیموریان و آل مظفر
- دوران چهارم: صفویه
- دوران پنجم: زندیه و قاجاریه
از آنجایی که آجر را از پختن خشت خام به دست می‌آورند، در دوره های مختلف، اندازه و شکل آجرها تغییر کرد؛ در هر دوره، در بناهای تاریخی، با توجه به نوع خاک، مکان و شیوه اجرا، ابعاد آجر تغییر کرده است. آجرهای چهارگوش و مستطیل شکل، بیش‌‌ترین کاربرد را در معماری داشتند و اندازه ی آجرها، از طول، عرض، پهنا و ضخامت، به مرور زمان کوچک تر شد.
مقاومت بالا، دوام و ماندگاری، تنوع رنگ، تنوع سایز آجرها، تولید آسان، در دسترس بودن مواد اولیه، قابلیت تراش شدن، رنگ پذیری با لعاب و رنگ های معدنی، انعطاف پذیری در اقلیم های مختلف، عایق در برابر گرما و سرما، چیدمان راحت و هم‌خوانی با سایر مصالح همچون کاشی، سنگ و گچ، از مزایای اجر هستند که به کاربرد فراوان آن در معماری ایران انجامید. سیمون آیوازیان در خصوص بناهای آجری ایرانی گفته است: ظهور آجر در معماری ایرانی، نه یک ذره در مقابل کلان معماری، بلکه واحدی است که در دل و بطن معماری می نشیند و نقش تعیین کننده ای دارد؛ آجرهای ساختمان، همچون نت در موسیقی هستند، یا همچون کلمات در شعر.
برج های دوگانه خرقان، مقبره ی امیراسماعیل سامانی، گنبد خاکی و ستو‌ن های مسجد جامع اصفهان، کاروا‌‌‌ن‌سرای رباط شرف و انواع برج ها، میل ها و منار‌‌‌ه های مختلف، مانند برج مهمان‌دوست در دامغان، برج علاءالدین در ورامین و میل رادکان در خراسان از شاهکارهای بناهای آجری دوره ی اسلامی هستند.
بررسی علت تداوم استفاده از آجر در صنعت ساخت و ساز
- 100% ساخته شده از مواد طبیعی
- مقاومت بالا در برابر آتش، طوفان و عوامل طبیعی
- مقاوم و عایق در برابر سرما و گرما
- عایق در برابر صداها
- سازگار با اقلیم های مختلف
- دارای تنوع بالا در سایزها
- دارای ثبات رنگ بالا
- ثابت در برابر اشعه UV
- سطح بدون حفره و فاقد آلونک
- میزان جذب آب مناسب
- مقاومت بسیار بالا در برابر ضربات و عوامل طبیعی
- ماندگاری دراز مدت نماها
هنر آجرکاری در تاریخ معماری ایرانی، دارای جایگاه خاص و اصیل می باشد. کشف و به کارگیری انواع مصالح اجری ایرانی، در هیچ جهان با یک چنین ذوق و آگاهی همراه نبوده است. هنگامی که شما دو آجر را با دقت و مهارت روی همدیگر قرار می دهید، معماری شروع می شود. با وجود اینکه سال هاست که هنر اجرکاری در سرزمین ایران ظهور کرده است، تا به امروز استفاده از اجرهای ساختمانی بوی تازگی می دهند؛ تا وقتی معماری هست، آجر هم هست.
