آجرکاری از دیرباز به عنوان یک هنر برجسته در معماری جهانی، دارای اصالت و پیشینه ای غنی می باشد. هنر آجرکاری در معماری معاصر ایران منجر به بروز سبک ها و شکل های جدید و خاصی از تزیینات اجری شده است. آجر کاری تزیینی در دوره های معاصر جهانی، سبب شد تا ترکیب، تلفیق و تأثیرپذیری آن ها از یکدیگر، شکل ها و بیان های تصویری متفاوت و تازه ای به بناها و ساختمان ها ببخشد.
آجرکاری تزیینی بخش جدا ناپذیر از بناها و معماری معاصر در هر فرهنگی می باشد. این موضوع در کشور ما جایگاه محکم و ارزشمندی دارد. هنر اجرکاری در فضای داخلی نماها و در نمای خارجی بناها و ساختمان ها، زمینه پیوند گسترده دیگر هنرها را با معماری برقرار کرده است.
خلاقیت در به کارگیری آجر برای ساخت ساختمان های منحصر به فرد در معماری معاصر، در هیچ مصالح و فنون دیگری با یک چنین ذوق و آگاهی همراه نبود. بنابراین اجرنما، فنون و طرح و نقش، از یک طرف و ارتباطات یا تلاقی های فرهنگی از سوی دیگر، مجموعه‌ای از ارزشمندترین و متنوع ترین هنرهای تزیینی را برای هنر آجرکاری در دوره‌های تاریخی جهان ایجاد کرده است. طرح ها و نقش های مختلف و متنوع تزیینات معماری معاصر، از جمله گل و گیاه، شکل های هندسی و کتیبه ها سبب شد که مهندسان و معماران در ساخت بناها و سازه ها، خلاق بوده و در لایه های مختلف، آن ها را به نمایش گذارند.
با نگاهی به تاریخ معماری متوجه می شویم که عصر گسترش آجرکاری تزیینی در معماری معاصر از دوره سلجوقیان آغاز شد، و از همین دوره از ایران تا سواحل مدیترانه و حتی آفریقا توسعه یافت و همچنین در معماری مصر و سوریه نفوذ پیدا کرد. در دوره های عصر قاجار و پهلوی اول آنچه بیشتر خود را در معماری معاصر نشان داد، طرح و نقش هایی تازه بود که تحت تأثیر معماری غرب به شکل فزاینده ای نمایان شد و در کنار گنجینه‌های ارزشمند تاریخی قرار گرفت. در واقع همه این طرح و نقش‌های آجری تزیینی در معماری معاصر، از گذشته، جزء میراث ارزشمند تاریخی و فرهنگی کشورها قرار گرفته است.
ارزش های هنری تزیینات و آرایش بناهای آجری را، از جنبه های خاص می‌توان در تعامل و تقابل فرهنگ ها و اقوام مختلف دانست.
سابقه تاریخی
آجرکاری تزیینی در معماری معاصر، چه در دوره های عصر باستان و چه در دوره معماری اسلامی، بیانگر اندیشه و ذوق مردمانی بوده که تحت تأثیر معیارهای هنر و زیبایی قرار گرفته اند. تزیینات آجری پیش از دوره ی اسلامی نیز رواج داشته و گمان می رود نقش های برجسته ی لعاب دار کاخ های هخامنشی و آپادانا به روش فن آجر تراشی اجرا شده است؛ به این معنا که در ابتدا آجر‌های ساده و بدون نقش، در کوره پخته شده و بعد با تراش آ‌‌‌ن‌ها، نقش های برجسته سنگی که اغلب عبارت بود از ردیف سربازان یا حیوانات دوگانه مثل شیردا‌‌‌ل ها، در آورده و در پایان لعاب کاری کرده اند. آجر‌‌تراشی در دوره های اسلامی، از دوره سلجوقی توسعه یافت و یکی از مهمترین کاربردهای آن در کتیبه نگاری بوده است. برای اجرای کتیبه لازم بود ابتدا اجر صیغل و تراش بخورد، تا شکل حروف و کلمات در آن اجرا شود. تزیینات معماری، با سبک ها و شکل های مختلف خود را در نمای داخلی، فضای خارجی و ورودی بناها، هویت و ارزش خاصی را در مسیر تحول زیبایی شناسانه اش می نمایاند.
تزیینات آجرکاری را نمی‌توان از معماری جدا کرد، اما به مراتب می توان نشانه های تاریخی، هویت اجتماعی و ارزش های فرهنگی را از آن ها دریافت کرد.
بعد از دوره ی سلجوقی، معماری معاصر با ظهور گچ، کاشی و تزیینات کاشی‌کاری، کاربرد تزئینی آجر در بناها کمتر شد. در دوره ی قاجار به علت اهمیت یافتن فضای نماهای بیرونی به صورت متنوع و متفاوت نسبت به گذشته، برای تزیین بار دیگر استفاده از آجر در نما گسترش یافت. آجر تراشی بیشتر در نمای ساختمان ها، به ویژه سر در خانه ها، با نقش ها و طرح های گیاهی و ردیف های قطاربندی مقرنس شده، مورد استفاده قرار گرفت. اجر کاری تزیینی در شهرهای مختلف ایران، به ویژه تهران، تبریز، شیراز، سمنان، اصفهان و دزفول که به شهر آجر معروف است، بسیار رونق داشت. در دزفول 6 نوع سبک مختلف آجرکاری وجود داشت، خوون چینی، و 5 نوع دیگر آجرکاری با نام گره‌کاری یا آجر تراش که اساس طرح های مختلف بوده و آجر را به وسیله تیشه شکل می‌دادند. این‌گونه تزیینات تا اواخر دوره پهلوی اول ادامه داشت. با رواج معماری مدرن، رنگ و چهره شهرها و خانه ها دگرگون شد و مصالحی دیگر چون سیمان، آهن وسنگ جایگزین آجر گردید. به علت نبود معماران حاذق در این زمینه، و آشنا نبودن استادان و طراحان با این‌گونه تزیینات، همچنین سخت و وقت گیر بودن تراش آجر، و نیاز به سرعت در ساخت ساختمان های نو، و از طرف دیگر گرایش به معماری غرب و دیدگاه نه چندان مناسب به معماری قاجار، سبب شد تا این فن از رونق بیفتد و از آن در معماری جدید، به صورت دنباله دار استفاده نشود.
اقلیم معماری ایران با ساخت بناهای آجری سازگار است که قدمت شش تا هفت هزار سال دارد.
ویژگی ها آجرکاری تزیینی در دوره های اسلامی
آجرکاری تزیینی در دوره های اسلامی، شیوه ای از معماری است که تحت تأثیر فرهنگ اسلامی به وجود آمده و دارای چند ویژگی می باشد:
معماری جهان اسلام
همان گونه که از نام آن مشخص است این سبک از معماری گستره ای از جهان می‌شود که با عنوان جهان اسلام شناخته شده است. معماری این کشورها تحت تأثیر ایدئولوژی اسلام، در طول زمانی مشخص قرار گرفته و به همین خاطر دارای برخی ویژگی های مشترک شده اند.
گستره مکانی
در گستره مکانی جهان اسلام، آجرکاری تزیینی در کشورهایی، از جمله هند، افغانستان، کشورهای آسیای میانه و قفقاز، ایران، عراق، ترکیه، سوریه، فلسطین، مصر، تونس، الجزایر، مراکش (مغرب) رواج داشته است.
گستره زمانی
گستره زمانی معماری جهان اسلام را می‌توان از سال های اولیه ظهور اسلام، تا پیش از گستردگی عام معماری مدرن دانست. با این حال نمی‌توان این گستردگی و نقش اثر گذار در معماری را در همه مناطق یکسان شمرد.
کاربرد آجرکاری تزیینی
هنر اجر کاری در معماری معاصر، نشان دهنده چگونگی گسترش آن، در طی پانزده قرن گذشته است. در هر دوره بناهایی با ویژگی های مختلف در روستاها، شهرها، جاده های کاروانی، مناطق کویری، گذرگاه های کوهستانی و شهرهای ساحلی ایجاد شده، که هر کدام کاربردهای متفاوت داشته اند.
اهمیت اجرکاری تزیینی وقتی آشکار می‌شود که بدانیم در بناهای این دوره به کاربرد مادی و معنوی بناها که از مهمترین ویژگی های آن بوده، توجه شده است.
به طور کلی بناهای تزیینی دوره معاصر را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد:
1. بناهای مذهبی: شامل مساجد، آرامگاه ها، مدارس، حسینیه ها، تکایا و مصلی ها.
2. بناهای غیر مذهبی: شامل پل ها، کاخ ها، کاروان‌سراها، حمام ها، بازارها، قلعه ها و آب انبارها.
در دو گروه فوق از بناهای دوره اسلامی، مکانی برای عبادت، تجارت و سکونت وجود داشته است. استفاده از مسجد، آرامگاه، مدرسه، کاخ، کاروان سرا، تشابه عملکردی در گستره جهان اسلام دارند.
تزیینات آجرکاری در بناهای آرامگاهی خرقان در استان قزوین، از دوره سلجوقی به بر جای مانده است. تنوع استفاده از آجر، این بنا را به موزه آجرکاری تبدیل کرده است. در مجموع برج های خرقان از لحاظ معماری و همچنین تزیینات وابسته به آن، تأثیرات فراوانی بر معماری پس از خود در داخل کشور و خارج از آن داشته و هم اکنون نقش ها و طرح های تزیینی این دو برج جایگاه مهمی در گرافیک معاصر ایران داشته و خواهد داشت.
بی تردید هنر آجر کاری در معماری ایران، قدیمی ترین و پرکاربردترین هنر تزیینی در فرآیند تاریخی خود بوده است.
هنر اجر کاری تزیینی سرآمد دیگر تزیینات معماری در دوره های مختلف بوده است. امروزه نیز این رویکرد در مقایسه با استفاده از کاشی، چوب، فلز، گچ و سنگ، به صورت تزیینی، به مراتب استفاده و کاربرد فراوان تر و اصلی تری دارد. تمامی شکل های آجر تزیینی که پیش از این در معماری آجری گذشته این سرزمین به کار رفته، الگو و دست‌مایه هنرمندان این دوره معاصر بوده است. در این دوره نیز، آجرکاری قالبی (مهری)، اجرکاری تزئینی، آجرکنده کاری و تزیینات تلفیقی آجر و کاشی، به شکل های مختلف، در ساختمان سازی به کار گرفته می شوند.
