استفاده از آجر به عنوان یکی از مصالح ساختمانی در ساخت انواع بناها، در طول تاریخ ایران بسیار گسترده بوده، و به عقیده باستان شناسان تاریخچه آجرکاری، با توجه به بقایای کوره های سفال پزی و آجر پزی در شوش، تپه های سیلک کاشان و نشانه های تولید و مصرف آجر در هندوستان، که تاریخ آن ها به هزاره چهارم پیش از میلاد است، به ده هزار سال پیش می رسد.
کاربرد آجر در صنعت ساخت و ساز، از آسیای غربی آغاز، و به سوی غرب مصر، روم، شرق هندوستان و چین گسترش یافت؛ همچنین در قرن چهارم استفاده از آجر در اروپا نیز رواج پیدا کرد (پس از مدتی استفاده از آجر در کشورهای اروپایی از رونق افتاد، اما در قرن 12 رواج مجدد یافته، و ابتدا از ایتالیا شروع شد.)
ایرانیان از دیرباز با آجر آشنایی داشته و از آن در قسمت های مختلف ساختمان، اسکلت، قوس‌ها، پوشش سقف‌ها، نماسازی و پوشش کف استفاده می‌کردند. بزرر‌گترین و قدیمی ترین اثر آجری ایران، معبد چغازنبیل در خوزستان می باشد، که قدمت آن پیش از اسلام بوده و به دوران ایلامی تعلق دارد.
آجرکاری در دوران مختلف تاریخ، به پنج دوره تقسیم بندی شده است:
-
دوران اول: از قرن دوم تا اوایل قرن پنجم (دوران سامانی، غزنوی، آل زیار و آل بویه)
اجرکاری در این دوران به صورت ساده صورت می گرفت؛ به گونه ای که در تمامی ردیف‌ها، آجر به صورت راسته نما به کار می رفت، بندکشی‌های رگ عمودی بالا، درست در وسط آجرهای رگ پایین قرار می گرفتند؛ در واقع این ساده ترین و معمولی ترین شیوه آجرکاری می باشد. برج گنبد قابوس در گلستان، برج لاجیم در سوادکوه، برج رسکت در ساری، میل رادکان در گرگان، پیر علمدار دامغان در افغانستان و برج شیخ شبلی در بخارا، از جمله بناهای تاریخی متعلق به این دوران می باشند.
-
دوران دوم: از آغاز قرن پنجم تا نیمه قرن هفتم (دوران سلجوقیان و خوارزمشاهیان)
در دوران دوم، استفاده از آجر در سراسر فلات ایران گسترش می یابد، که از عهد سلجوقیان آغاز، و تا حمله مغول ها ادامه داشته است. با توجه به شرایط سیاسی و اقتصادی ایران در قرن 5 الی 7، بناهای شکوه‌مند و بی نظیری ساخته شد، و تزئینات آجری در این دوره به اوج خود رسید و متنوع ترین طرح‌ها و بناها در این دوران خلق شده اند. از جمله بناهای این دوران، می توان به برج های خرقان در قزوین، مسجد جامع در اصفهان، رباط شرف و منار فیروزآباد در خراسان، منار مسجد علی در اصفهان و گنبد سرخ مراغه در آذربایجان شرقی، اشاره نمود.
-
دوران سوم: از نیمه قرن هفتم تا قرن دهم (دوران ایلخانیان، تیموریان و آل مظفر)
در این دوران، به دلیل اینکه به نظر می رسد طرح و نقش جدیدی به گنجینه های دوران سلجوقی، برای افزودن وجود نداشت، حاکمیت مطلق آجر نسبت به قرن های گذشته از میان می رود. در این دوران استفاده ترکیبی از آجر و کاشی، سنگ و آجر، جایگزین استفاده از آجر می شود، و به جای برجسته تر کردن آجرکاری، از رنگ استفاده می کردند. از آثار برجسته این دوران، مسجد و مقبره مولانا زین‌الدین ابوبکر در خراسان، گنبدخانه مسجد جامع کبیر یزد، گنبد ناصرالحق و شمس طبرسی در آمل و آرامگاه درویش فخرالدین در بابل، را می توان نام برد. -
دوران چهارم: از آغاز قرن دهم تا قرن دوازدهم (دوران صفویه)
در این دوران به دلیل توجه بیش از حد به کاشی در صنعت ساخت و ساز، از اهمیت اجر کاسته شد، و نمای بیشتر ساختمان های عمومی، با کاشی تزیین می شدند. با این حال بار دیگر عصر نوین و درخشانی در هنر ایران طلوع کرد. کاخ کلات یا کاخ خورشید در خراسان، برج های دیده بانی در خراسان، بازار قیصریه، چهل ستون، حمام شیخ بهایی، کاخ عالی‌قاپو، کلیسای وانک، کاخ هشت بهشت در اصفهان و بناهای فرح آباد در ساری، از هنر معماری این دوران می باشد. -
دوران پنجم: از قرن دوازدهم تا پایان قرن سیزدهم (دوران زندیه و قاجاریه)
در این دوران، استفاده از آجر به صورت افقی گسترش یافته، و آجرکاری در دور سطوح و کتیبه های کاشی کاهش می یابد. در نماهای آجری، استفاده از آجرهای تزیینی قالبی و تراش شده، که در اندازه و شکل‌های مختلف هندسی و غیرهندسی است، به اوج خود می‌رسد. بعد از دوره ی صفویه، در دوران قاجار، به دلیل مسافرت های درباریان به خارج از کشور، به تقلید از غرب، آمیختگی هایی در سبک معماری ایرانی به وجود آمد، که این آمیختگی‌ها در برخی از موارد، خود به سبك و یا شبه سبك تبدیل شده است؛ به عنوان مثال فرم قوس رومی (نیم دایره‌ای) به طور گسترده‌ای وارد معماری ایران شد؛ این قوس، به جهت گذر زمان و آمیختگی با هنر معماری باستانی ایران، كم كم توسط معماران به نوعی سبك منحصر به فرد در معماری معاصر تبدیل شد، و امروزه از ویژگی‌های سبك معماری قاجار محسوب می‌شود. آجرکاری در بناهای مسکونی موجود در بافت‌های تاریخی شهرهای فعلی، اکثرا به دوره پنجم تعلق دارند. ارگ کریم خان در مشهد، عمارت کلاه فرنگی در رشت، بازار وکیل، مسجد وکیل، حمام وکیل و آب انبار وکیل در شیراز و کاخ گلستان در تهران، از جمله هنرهای معماری این دوران می باشند.
آجر بخشی از هویت معماری ایران است!
با توجه به آنچه گفته شد، می توان به این نتیجه رسید که در گذشته، بزرگترین و پیچیده ترین سازه های معماری، با بهره گیری از آجر، توسط معماران خلق شده اند. همواره با گذشت قرن ها، آجر یکی از پرکاربردترین مصالح ساختمانی، در صنعت ساخت و ساز می باشد، و به عنوان کاربردی ترین مصالح در معماری ایران شناخته شده است، و با توجه به اینکه آجر با شرایط اقلیمی کشور سازگار است، می توان از آن برای طراحی و دکوراسیون داخلی نیز استفاده نمود. با توجه به مواد اولیه به کار رفته در تولید آجر، کیفیت نماهای بی نظیر خلق شده توسط آجر، این محصول از دیرباز تا به امروز اولین انتخاب پیمانکاران و معماران بوده و هست. آنچه باید بدان مطلع باشیم این است که، تا زمانی که معماری باشد، آجر هم پابرجاست.
دلایل استفاده چشم گیر از آجر در ساختمان سازی، در خلق شگفت انگیزترین ساختمان های تاریخ، در تناسبات آن نهفته است. ابعاد آجر به گونه ای می باشد که به راحتی در کنار یکدیگر قرار می گیرند. ابعاد متناسب آجر باعث شده است که به منظور اجرای ساختمان هایی با دهانه های وسیع به صورت قوس، تاق و گنبد که از زمان قبل از ساسانیان در ایران رواج داشته است، کارایی منحصر به فردی داشته باشد. همچنین خواص آجر باعث شده که از جمله پرمصرف ترین مصالح پر کننده دیوار و سقف باشد. زیبایی آجر و الگوی حاصل از آن، باعث شده است که به صورت نما در داخل و خارج ساختمان ها مورد استفاده قرار گیرد، و هویت خاصی به ساختمان ببخشد. علاوه بر مقاوت آجر، ویژگی های اقلیمی آن نیز، نقش موثری در استفاده از آن، به عنوان سنگ فرش و پلکان شده است. همچنین استفاده از آجرهاي رنگي، در ترکيبي زيبا، نشان دهنده ی توانايي هنري معماران آن زمان بوده و بخشی از هویت معماری ایران به شمار می آید.
ویژگی های منحصر به فرد آجر
- تولید آسان با توجه به مواد اولیه در دسترس
- اجرای طرح های آجری بدون نیاز به ابزار خاص
- رنگ های طبیعی و غیر قابل تغییر در برابر اشعه خورشید
- همخوانی با هنر معماری ایرانی
- مقاومت در برابر آتش سوزی و ضربه
- دارای مقاومت و دوام بالا
- پایدار در برابر شرایط اقلیمی
- جذب آب پایین
- قیمت مناسب
امروزه استفاده از آجر به عنوان پر کاربرد ترین ماده ساختمانی !
با تاسیس کارخانه های متعدد تولید آجر، در سرتاسر جهان، آجر به عنوان یکی از مصالح ساختمانی، با پیشرفت صنعتی رو به رو شده است. آجر نسوز، آجرنمای زرد، آجرنمای قرمز، آجرنمای گلبهی، آجرنمای قهوه ای و آجرنمای نقش برجسته، از جمله این آجرها هستند، که در ساختمان سازی مورد استفاده قرار می گیرند. با توجه به سرشماری های اخیر، 40 الی 60 درصد از واحدهای مسکونی در اکثر نقاط کشور از آجر ساخته شده اند.
علاوه بر ایران، آجر در کشورهای اروپایی نیز به طور چشم گیری مورد استفاده قرار می گیرد. به طور مثال در انگلیس سالانه 6000 میلیون قالب آجر تولید می شود، که این عدد حاکی از تاریخچه بلند آجر سازی می باشد.
برای خلق زیباترین ساختمان ها و سازه های آجری، از محصولات شرکت کوثر سپاهان که در تنوع، زیبایی، کیفیت، استحکام و هنر حرف اول را می زنند، بهره مند شوید.
